Zapewnienie spadkowe to jedno z tych pojęć, które na sali sądowej padają często, ale poza nią brzmią tajemniczo. W praktyce to kluczowy dowód, dzięki któremu sąd może szybko i bezpiecznie ustalić, kto dziedziczy po zmarłym. Ma znaczenie zarówno dla spraw toczących się przed sądem, jak i – pośrednio – dla notarialnego trybu poświadczenia dziedziczenia. § Co to jest zapewnienie spadkowe?
Co to jest zapewnienie spadkowe?
Zapewnienie spadkowe – definicja, sens i podstawa prawna (art. 671 k.p.c.)
Zapewnienie spadkowe to oświadczenie składane w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Jego treść dotyczy tego, co składającemu jest wiadome o kręgu spadkobierców oraz o istnieniu testamentów spadkodawcy. Nie jest to „luźna relacja” – to formalny dowód, który może wystarczyć, aby sąd uznał, że poza wskazanymi osobami nie ma innych uprawnionych do dziedziczenia. Właśnie dlatego ustawodawca przewidział zapewnienie jako dopuszczalny dowód na brak innych spadkobierców. Tak stanowi art. 671 § 1–2 k.p.c., który opisuje nie tylko samą instytucję, ale i wymagany zakres oświadczenia.
W praktyce zapewnienie skraca i porządkuje postępowanie: sąd unika kosztownych i czasochłonnych ogłoszeń wzywających nieznanych spadkobierców, jeśli z zapewnienia wynika, że krąg dziedziczących jest kompletny. Ustawodawca dobitnie podkreśla wagę tej czynności: pod względem skutków karnych zapewnienie jest równoznaczne ze złożeniem zeznań pod przyrzeczeniem i sędzia musi o tym uprzedzić osobę składającą oświadczenie (art. 671 § 3 k.p.c.). Innymi słowy – to zeznanie „pod odpowiedzialnością”.
Zapewnienie spadkowe mieści się w szerszym modelu spraw spadkowych: sąd z urzędu bada, kto jest spadkobiercą (ustawowym i testamentowym), czy istnieją testamenty i kto powinien zostać wzięty pod uwagę. Zapewnienie jest zatem jednym z kluczowych narzędzi, które pozwalają sądowi wykonać ten ustawowy obowiązek efektywnie i bez zbędnej zwłoki.
Kto składa zapewnienie i jak wygląda jego odebranie przez sąd? (art. 670–671 k.p.c.)
Najczęściej zapewnienie składa zgłaszający się spadkobierca – uczestnik sprawy o stwierdzenie nabycia spadku. Sąd spadku, działając z urzędu, zmierza do ustalenia pełnego kręgu dziedziczących, dlatego dąży do odebrania zapewnienia już na wczesnym etapie postępowania. Zwykle odbywa się to podczas posiedzenia (często pierwszego), po sprawdzeniu podstawowych dokumentów, takich jak akt zgonu spadkodawcy i akty stanu cywilnego osób powołanych do spadku. Choć zapewnienie składa zazwyczaj jedna osoba, praktycznie każdy uczestnik, który posiada wiedzę o możliwych spadkobiercach, może zostać o nie zapytany. Podstawą jest tu kognicja sądu i jego obowiązek badania dziedziczenia z urzędu.
Treść zapewnienia koncentruje się na dwóch blokach informacji: po pierwsze – czy istnieją osoby, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia albo dziedziczyłyby wraz z nimi (np. inne dzieci, małżonek, wnuki po zmarłym dziecku), po drugie – co wiadomo o testamentach (ich istnieniu, rodzaju, miejscu przechowywania). To właśnie precyzyjny, konkretny opis okoliczności sprawia, że sąd może przyjąć zapewnienie za dowód niewystępowania innych spadkobierców. Taką konstrukcję i cel zapewnienia opisuje art. 671 § 1–2 k.p.c.
Warto pamiętać o randze tej czynności: zapewnienie to odpowiednik zeznania pod przyrzeczeniem, a więc złożenie nieprawdy lub zatajenie prawdy niesie poważne konsekwencje. Zanim sąd odbierze zapewnienie, informuje o tym uczestnika – to nie jest formalność „dla porządku”, tylko realny element odpowiedzialności za słowo (art. 671 § 3 k.p.c.).
Brak lub niepewność zapewnienia? Wezwanie spadkobierców przez ogłoszenie (art. 672–674 k.p.c.)
Nie zawsze da się odebrać wiarygodne zapewnienie. Czasem nikt z uczestników nie ma pełnej wiedzy o rodzinie spadkodawcy, czasem pojawiają się sprzeczne twierdzenia, a czasem – realne wątpliwości co do istnienia innych uprawnionych. W takich sytuacjach sąd może zastosować „plan B”, czyli wezwanie spadkobierców przez ogłoszenie. To rozwiązanie służy temu, by do sprawy dołączyły osoby, które dotąd nie zostały ujawnione, a mają do tego tytuł.
Mechanizm wygląda następująco: sąd wydaje postanowienie o ogłoszeniu, w którym wzywa potencjalnych spadkobierców do zgłoszenia się i udowodnienia nabycia spadku w terminie trzech miesięcy od wskazanego dnia. Treść ogłoszenia określa art. 673 k.p.c., a jego publikację – art. 674 k.p.c. Co do zasady ogłoszenie zamieszcza się m.in. w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz podaje publicznie do wiadomości w ostatnim miejscu zwykłego pobytu spadkodawcy w przyjęty tam sposób. Dzięki temu informacja ma szansę dotrzeć do nieujawnionych wcześniej osób.
Zastosowanie ogłoszenia bywa niezbędne, ale wydłuża postępowanie i generuje koszty. Dlatego dobrze złożone, konkretne zapewnienie spadkowe pozostaje rozwiązaniem pierwszego wyboru – pozwala uniknąć miesięcy oczekiwania oraz formalności związanych z publikacją i dowodzeniem nabycia spadku przez osoby, które dopiero się zgłoszą. Warto jednak podkreślić, że to sąd decyduje, czy zapewnienie jest wystarczające, czy też istnieją wątpliwości wymagające ogłoszenia. Konstrukcja art. 672–674 k.p.c. właśnie temu służy: równoważy szybkość sprawy i bezpieczeństwo obrotu spadkowego.
Odpowiedzialność za fałszywe zapewnienie: skutki karne i procesowe (art. 233 k.k., art. 671 § 3 k.p.c., art. 679 k.p.c.)
Ponieważ zapewnienie spadkowe jest – w sensie karnym – równoznaczne ze złożeniem zeznań pod przyrzeczeniem, fałszywe zapewnienie naraża na odpowiedzialność z art. 233 k.k. Przepis ten penalizuje zezwanie nieprawdy lub zatajenie prawdy w zeznaniu mającym służyć za dowód w postępowaniu sądowym (typ podstawowy). W określonych sytuacjach przewiduje również modyfikacje odpowiedzialności (m.in. art. 233 § 6 k.k. – odpowiednie stosowanie do oświadczeń składanych „pod rygorem odpowiedzialności karnej”). Innymi słowy – zapewnienie spadkowe, jeśli jest nieprawdziwe, może skutkować poważnymi sankcjami karnymi.
Z perspektywy procesowej konsekwencje są również dotkliwe. Po pierwsze, sąd może nie dać wiary zapewnieniu i sięgnąć po ogłoszenie, co przedłuży sprawę (art. 672–674 k.p.c.). Po drugie, nawet po zakończeniu postępowania postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku może zostać zmienione, jeżeli okaże się, że krąg spadkobierców został ustalony błędnie (art. 679 k.p.c.). To zabezpiecza porządek prawny na wypadek ujawnienia „nowego” spadkobiercy albo testamentu po prawomocnym zakończeniu sprawy.
W praktyce warto przygotować się do złożenia zapewnienia rzetelnie: zebrać akty stanu cywilnego (akty urodzenia, małżeństwa, zgonu), sprawdzić ewentualne wcześniejsze małżeństwa i dzieci spadkodawcy, ustalić adresy krewnych, a także zweryfikować, czy w rodzinie nie ma wiedzy o istnieniu testamentu (własnoręcznego lub notarialnego). Uczciwe, kompletne zapewnienie przyspiesza postępowanie i minimalizuje ryzyko późniejszych sporów – a tym samym także ryzyko ponownego otwierania sprawy.
Zapewnienie spadkowe a notariat i europejskie poświadczenie spadkowe; relacja do art. 1025–1026 k.c.
Chociaż „zapewnienie spadkowe” to termin kodeksowy na gruncie postępowania sądowego, w notariacie funkcjonuje zbliżony mechanizm weryfikacji kręgu spadkobierców. Notariusz sporządza protokół dziedziczenia i – jeżeli nie ma wątpliwości – akt poświadczenia dziedziczenia (APD). Ustawa – Prawo o notariacie – nakłada na uczestników obowiązek ujawnienia wszystkich okoliczności istotnych dla ustalenia praw do spadku (art. 95c pr. not.), a sam akt może powstać tylko wtedy, gdy nie ma wątpliwości co do osoby spadkobiercy i wysokości udziałów (art. 95e pr. not.). Innymi słowy: jeżeli pojawiają się wątpliwości, sprawa i tak trafia do sądu, gdzie rolę „filtra” pełni właśnie zapewnienie spadkowe.
W sprawach o europejskie poświadczenie spadkowe (ECS) ustawodawca wprost odesłał do „sądowych” reguł z k.p.c. – przy tych czynnościach stosuje się odpowiednio m.in. art. 670 oraz art. 672–674 i 676 k.p.c. (art. 95r pr. not.). To pokazuje, że logika badania kręgu spadkobierców i reagowania na wątpliwości (wezwanie przez ogłoszenie) przenika również do reżimu notarialnego z elementem transgranicznym.
W tle działa jeszcze Kodeks cywilny: po pierwsze, z art. 1025 k.c. wynika domniemanie, że osoba legitymująca się prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku albo aktem poświadczenia dziedziczenia jest spadkobiercą; po drugie, art. 1026 k.c. co do zasady nie pozwala na stwierdzenie nabycia spadku lub poświadczenie dziedziczenia przed upływem 6 miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. To ważne punkty odniesienia dla harmonogramu sprawy i bezpieczeństwa obrotu.
Zachęcamy do skorzystania z naszych usług dostępnych na: www.kpi.com.pl
§ Co to jest zapewnienie spadkowe?
Niniejszy artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny i ogólny. Nie stanowi porady prawnej ani nie zastępuje indywidualnej konsultacji z profesjonalnym prawnikiem. Wszelkie decyzje prawne powinny być podejmowane wyłącznie po uzyskaniu fachowej porady prawnej, dostosowanej do specyficznych okoliczności danej sprawy.