Czy można skutecznie pozbawić zachowku córkę, która przez lata opiekuje się młodszym rodzeństwem i de facto wyręcza rodziców? Odpowiedź – w świetle aktualnych przepisów i najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego – brzmi: co do zasady nie, a przynajmniej jest to wyjątkowo trudne. Wydziedziczenie nie jest „nagrodą” lub „karą” przyznawaną w rodzinnych sporach, lecz ściśle uregulowaną instytucją. Trzeba spełnić konkretne, ustawowe przesłanki, a ich istnienie udowodnić. Najświeższy wyrok SN (sygn. I CSK 1992/24) potwierdza, że jeśli córka ponadstandardowo opiekowała się siostrą i wypełniała obowiązki, których zaniechali rodzice, to wydziedziczenie nie może się ostać. § Czy można pozbawić zachowku córkę, która opiekowała się rodzeństwem? Wyrok SN
Czy można pozbawić zachowku córkę, która opiekowała się rodzeństwem? Wyrok SN
Podstawa prawna zachowku i wydziedziczenia w 2025 r. – co naprawdę mówią przepisy?
Zachowek to ustawowe minimum dla najbliższych spadkodawcy: zstępnych, małżonka i rodziców. Wysokość i krąg uprawnionych reguluje art. 991 k.c., a zasady jego dochodzenia i zaliczania darowizn – kolejne przepisy Tytułu IV Kodeksu cywilnego (art. 991–1011 k.c.). Tekst jednolity Dz.U. 2025 poz. 1071 potwierdza aktualność tych regulacji. Co do wydziedziczenia – kluczowy jest art. 1008 k.c. (katalog zamknięty przesłanek), a art. 1009 k.c. wymaga, aby przyczyna była wprost wskazana w testamencie. Art. 1010 k.c. wyłącza wydziedziczenie po przebaczeniu, a art. 1011 k.c. chroni zstępnych wydziedziczonego (mają własne prawo do zachowku). Dodatkowo po nowelizacjach z 2023 r. sąd może odroczyć termin płatności, rozłożyć na raty lub wyjątkowo obniżyć zachowek (art. 997¹ k.c.), ale to nie jest „skrót” do obejścia zakazu bezpodstawnego wydziedziczenia. W praktyce – nawet jeśli zachowek się należy, sąd może złagodzić sposób jego zapłaty ze względu na sytuację zobowiązanego. Podstawowe zasady ogólne przypomina też art. 6 k.c. (ciężar dowodu) i art. 5 k.c. (nadużycie prawa, stosowane wyjątkowo).
„Opieka nad rodzeństwem” a katalog z art. 1008 k.c. – dlaczego to się nie składa na wydziedziczenie
Aby skutecznie pozbawić zachowku (wydziedziczyć), w testamencie trzeba powołać się na jedną z trzech przesłanek z art. 1008 k.c.: 1) uporczywe postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia; 2) umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy lub osobie mu najbliższej (życie, zdrowie, wolność, cześć); 3) uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych. I tu sedno: opieka nad rodzeństwem (wyręczanie rodziców, realna troska, dźwiganie domowych ciężarów) to przeciwieństwo „niedopełniania obowiązków rodzinnych”. Nie da się z faktów pozytywnych uczynić ujemnych tylko dlatego, że relacje z rodzicami później się ochłodziły. Co więcej, samo powtórzenie ustawowej formułki w testamencie nie wystarczy – trzeba wskazać konkretne zachowania, a następnie je udowodnić. Linie orzecznicze są tu spójne: sądy konsekwentnie odrzucają „ogólniki” i „preteksty” (np. lakoniczne zarzuty o rzekomym „braku kontaktów” bez wykazania winy uprawnionego). To pozwala chronić funkcję zachowku jako minimum gwarancyjnego dla najbliższych. Sąd Najwyższy od lat podkreśla, że ograniczanie tego prawa musi być wyjątkowe i precyzyjnie wykazane, zaś art. 5 k.c. nie jest furtką do dowolnego obniżania lub eliminowania zachowku, gdy nie zachodzą przesłanki z art. 1008 k.c.
Najnowszy wyrok SN (I CSK 1992/24): jeśli córka wyręczała rodziców w opiece nad siostrą, wydziedziczenie upada
W głośnej sprawie o sygn. I CSK 1992/24 SN potwierdził, że nie można skutecznie wydziedziczyć córki, która latami opiekowała się młodszym rodzeństwem, podczas gdy rodzice zaniedbywali swoje obowiązki. W testamencie powołano się na art. 1008 pkt 3 k.c. („uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych”), lecz ustalenia faktyczne były odwrotne: to właśnie córka niosła ciężar opieki, a więzi rodzinne zrywali rodzice. SN podtrzymał zasądzenie zachowku i uznał, że przypisywanie córce winy za „ustanie więzi” jest nie do pogodzenia z realiami sprawy i zasadami współżycia społecznego. Co więcej, sąd akcentował, że wydziedziczenie to najdalej idąca sankcja prawa spadkowego i nie może „nagradzać” rodziców za własne zaniechania kosztem dziecka, które wypełniało za nich obowiązki. W sprawie zasądzono też odsetki od wezwania do zapłaty (co odpowiada konstrukcji art. 455 k.c., gdy brak oznaczonego terminu świadczenia). Dla praktyki ma to znaczenie podwójne: po pierwsze, opieka nad rodzeństwem może być potraktowana jako dopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, a nie ich naruszenie; po drugie, strona, która powołuje się na wydziedziczenie, musi liczyć się z koniecznością udowodnienia realnych, negatywnych zachowań po stronie uprawnionego.
Kto i co musi udowodnić? Ciężar dowodu po stronie spadkobiercy + wyjątkowy charakter art. 5 k.c. przy zachowku
W sporach o zachowek, gdy pada zarzut skutecznego wydziedziczenia, ciężar dowodu spoczywa na tym, kto z tej okoliczności wywodzi skutki prawne – najczęściej na spadkobiercy powołującym się na testamentalne wyłączenie (art. 6 k.c.). Sąd Najwyższy akcentował, że to pozwany spadkobierca musi udowodnić rzeczywisty charakter przyczyny wydziedziczenia oraz jej uporczywość i wagę – samo powielenie treści art. 1008 k.c. w testamencie nie wystarcza. Jednocześnie SN przypomina, że art. 5 k.c. (zasady współżycia społecznego) można zastosować do roszczenia o zachowek wyjątkowo – gdy jego dochodzenie byłoby jaskrawym nadużyciem prawa. To narzędzie do miarkowania, a nie do zastępowania ustawowych podstaw wydziedziczenia. Aktualna linia: stosować art. 5 do zachowku wąsko, rozważając całość relacji rodzinnych i stopień winy po obu stronach; co do zasady, zachowek jest „minimum gwarancyjnym” i nie powinien być łatwo uchylany. W praktyce częstsze jest dziś odroczenie lub raty (art. 997¹ k.c.) zamiast pełnego oddalenia roszczenia. Warto pamiętać, że gdy brak umówionego terminu zapłaty, odsetki biegną od doręczenia wezwania (art. 455 k.c.), więc zwłoka kosztuje.
Praktyczne wnioski i „checklista” dla rodziny: jak nie popsuć sprawy o zachowek
Dla spadkodawców: jeśli rozważasz wydziedziczenie, pamiętaj, że katalog przyczyn jest zamknięty (art. 1008 k.c.), a przyczyna musi być opisana w testamencie (art. 1009 k.c.) – konkretnie, z przykładami zachowań. Brak takiej precyzji ryzykuje nieważność wydziedziczenia i przegraną sprawę. Jeżeli konflikt ma podłoże obyczajowe, a nie spełnia ustawowych przesłanek, rozważ instalmenty/odroczenie potencjalnego zachowku (art. 997¹ k.c.) zamiast pochopnego wydziedziczenia. Dla uprawnionych (np. córki opiekującej się rodzeństwem): dokumentuj realne działania: opiekę, koszty, czas, świadków. To dowody, które obalają narrację o „niedopełnianiu obowiązków”. W wezwaniu do zapłaty wskaż kwotę i termin – od tego dnia należą się odsetki (art. 455 k.c.). Dla pełnomocników: nie opieraj obrony wyłącznie na art. 5 k.c.; to instrument subsydiarny i „wąski”. Lepiej wykazać brak przesłanek z art. 1008 k.c. lub – po stronie dłużnika zachowku – wnioskować o raty/odroczenie. Nowa linia orzecznicza SN (I CSK 1992/24) kładzie akcent na rzetelne zważenie relacji rodzinnych: jeżeli rodzice zawiedli, a dziecko wyręczało ich w opiece nad rodzeństwem, wydziedziczenie nie przejdzie. Finalnie: zachowek to nie bonus, lecz tarczа ochronna najbliższych. W sporze liczą się przepisy, fakty i dowody – w tej kolejności
Zachęcamy do skorzystania z naszych usług dostępnych na: www.kpi.com.pl
§ Czy można pozbawić zachowku córkę, która opiekowała się rodzeństwem? Wyrok SN
Niniejszy artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny i ogólny. Nie stanowi porady prawnej ani nie zastępuje indywidualnej konsultacji z profesjonalnym prawnikiem. Wszelkie decyzje prawne powinny być podejmowane wyłącznie po uzyskaniu fachowej porady prawnej, dostosowanej do specyficznych okoliczności danej sprawy.