Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. (sygn. SK 140/20) wywołał prawdziwe trzęsienie ziemi w sprawach emerytalnych. Dla tysięcy „wcześniejszych” emerytów oznacza on szansę na wyższą emeryturę z ZUS i wyrównanie za lata, w których świadczenie było zaniżone, bo zastosowano słynne pomniejszenie z art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej.
Problem w tym, że nic nie dzieje się „samo”. ZUS nie przelicza emerytury automatycznie, a dodatkowo wyrok TK wciąż nie został opublikowany w Dzienniku Ustaw, co organ wykorzystuje, odmawiając wznowienia postępowań. Mimo to sądy już wydają korzystne orzeczenia, nakazując przeliczenie świadczeń i zasądzając wyrównania. § Nowe możliwości przeliczenia emerytury po wyroku Trybunału Konstytucyjnego – co warto wiedzieć?
Nowe możliwości przeliczenia emerytury po wyroku Trybunału Konstytucyjnego – co warto wiedzieć?
Na czym polega wyrok TK z 4 czerwca 2024 r. w sprawie przeliczenia emerytury?
Sednem wyroku SK 140/20 jest ocena art. 25 ust. 1b ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2024 r. poz. 1631 ze zm.). Przepis ten nakazuje pomniejszyć podstawę obliczenia emerytury powszechnej o sumę kwot pobranych wcześniej emerytur „wcześniejszych” (m.in. z art. 46, 50, 50a ustawy emerytalnej). W praktyce – im dłużej ktoś był na wcześniejszej emeryturze, tym niższa emerytura po osiągnięciu wieku powszechnego.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że w określonym zakresie takie rozwiązanie narusza:
- art. 67 ust. 1 Konstytucji – prawo do zabezpieczenia społecznego,
- art. 2 Konstytucji – zasadę zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa.
Dlaczego? Kluczowy jest moment podjęcia decyzji o wcześniejszej emeryturze. Osoby, które złożyły wniosek o wcześniejszą emeryturę przed 6 czerwca 2012 r. (datą ogłoszenia nowelizacji w Dz.U. z 2012 r. poz. 637), nie miały żadnej wiedzy, że kilka miesięcy później wprowadzony zostanie mechanizm pomniejszający ich przyszły kapitał emerytalny.
TK wskazał więc, że art. 25 ust. 1b jest niekonstytucyjny w zakresie, w jakim dotyczy osób, które złożyły wniosek o jedną z emerytur wymienionych w tym przepisie przed 6 czerwca 2012 r., a prawo do emerytury powszechnej uzyskały dopiero po 1 stycznia 2013 r.
To bardzo wąski, ale jednocześnie liczny krąg ubezpieczonych. W ich sprawach ustawodawca – mówiąc wprost – zmienił reguły gry w trakcie trwania meczu: najpierw zachęcał do skorzystania z wcześniejszej emerytury, a dopiero później „dołożył” przepis drastycznie obniżający emeryturę po osiągnięciu wieku powszechnego.
Wyrok TK nie uchyla decyzji ZUS automatycznie. Otwiera natomiast – wprost na mocy art. 190 ust. 4 Konstytucji – drogę do wznowienia postępowań i przeliczenia emerytur bez zastosowania art. 25 ust. 1b, a także do dochodzenia odszkodowania za wieloletnie zaniżanie świadczenia.
Kto może skorzystać z nowych zasad przeliczenia emerytury po wyroku TK?
Tu zaczynają się praktyczne schody. Nie każdy „wcześniejszy emeryt” skorzysta z wyroku SK 140/20. Trzeba jednocześnie spełnić warunki materialne (związane z rodzajem i datą emerytury) oraz czasowe.
W uproszczeniu, wyrok TK dotyczy osób, które:
- Urodziły się po 31 grudnia 1948 r. – bo to one rozliczane są na zasadach „nowego” systemu z kapitałem na koncie ZUS.
- Przed 6 czerwca 2012 r. złożyły wniosek o wcześniejszą emeryturę (m.in. z art. 46, 50, 50a ustawy emerytalnej, emerytury nauczycielskie, górnicze itp.) i pobierały ją przed osiągnięciem wieku powszechnego.
- Prawo do emerytury powszechnej uzyskały dopiero po 1 stycznia 2013 r., kiedy art. 25 ust. 1b obowiązywał już w pełnym brzmieniu i ZUS zastosował pomniejszenie kapitału o kwoty pobranych świadczeń.
Z analiz Ministerstwa Rodziny i ekspertów wynika, że w praktyce chodzi przede wszystkim o:
- kobiety urodzone w latach 1949–1959 (bez rocznika 1953),
- mężczyzn urodzonych w latach 1949–1952 oraz 1954 (również z wyłączeniem rocznika 1953),
którzy pobierali różne formy wcześniejszych emerytur, a następnie zgłosili wniosek o emeryturę powszechną po 2012 r.
Rocznik 1953 ma własną historię – jego sytuację uregulowano już po wcześniejszym wyroku TK z 6 marca 2019 r. (P 20/16) i tzw. „ustawą naprawczą” z 19 czerwca 2020 r. (Dz.U. 2020 poz. 1222). Osoby z tego rocznika korzystają z odrębnych przepisów i nie są objęte wyrokiem SK 140/20.
Ważne: spełnienie kryteriów rocznikowych nie wystarczy. Trzeba jeszcze sprawdzić:
- z której podstawy prawnej przyznano wcześniejszą emeryturę (np. Karta Nauczyciela, przepisy górnicze, art. 184),
- kiedy dokładnie złożono wniosek o wcześniejszą emeryturę,
- w jakiej dacie wydano decyzję o emeryturze powszechnej i jak ZUS zastosował art. 25 ust. 1b w wyliczeniu.
Dlatego w praktyce pierwszym krokiem jest analiza decyzji ZUS (wcześniejszej i powszechnej) wraz z pełnymi wyliczeniami. Dla wielu osób – nauczycieli, górników, pracowników w warunkach szczególnych – może się okazać, że ich sytuacja idealnie wpisuje się w schemat opisany w wyroku TK, ale sami nigdy nie zwrócili na to uwagi, bo decyzje wydano wiele lat temu.
Podstawa prawna przeliczenia emerytury: ustawa emerytalna, Konstytucja i orzecznictwo
Nowe możliwości przeliczenia emerytury po wyroku TK nie biorą się z „dobrej woli ZUS”, tylko z konkretnych przepisów. Kluczowe są trzy filary:
- Konstytucja RP
- art. 67 ust. 1 – prawo do zabezpieczenia społecznego,
- art. 2 – zasada zaufania do państwa i stanowionego prawa,
- art. 190 ust. 1 i 4 – powszechna moc wyroków TK oraz możliwość wznowienia postępowań, w których zastosowano niekonstytucyjny przepis.
- Ustawa emerytalna (Dz.U. 2024 poz. 1631) – w szczególności:
- art. 24–26 – zasady ustalania emerytury powszechnej,
- art. 25 ust. 1b – przepis uznany za niekonstytucyjny w określonym zakresie,
- art. 114 – ponowne ustalenie prawa do świadczenia lub jego wysokości (podstawa licznych wniosków o przeliczenie po wyroku TK).
- Procedury wznowieniowe i odwoławcze
- art. 145a Kodeksu postępowania administracyjnego – wznowienie postępowania po wyroku TK (stosowany pomocniczo w sprawach emerytalnych),
- przepisy o odwołaniach do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych w Kodeksie postępowania cywilnego (m.in. art. 477^9 i n. k.p.c.).
Istotną rolę odgrywa też wcześniejsze orzecznictwo:
- wyrok TK z 6 marca 2019 r. (P 20/16) dotyczący kobiet z rocznika 1953,
- uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 28 listopada 2019 r. (III UZP 5/19), która potwierdziła szerokie stosowanie art. 25 ust. 1b dla osób, które prawo do emerytury powszechnej uzyskały po 2012 r.,
- najnowsze wyroki sądów powszechnych, w których sądy – powołując się bezpośrednio na Konstytucję – pomijają art. 25 ust. 1b przy ustalaniu wysokości emerytury, mimo braku publikacji wyroku w Dzienniku Ustaw.
Równolegle trwają prace nad tzw. „specustawą przeliczeniową” (UD204) – projektem ustawy o ustalaniu wysokości emerytur z FUS dla osób, które do 6 czerwca 2012 r. przeszły na wcześniejsze emerytury na zasadach „starego” systemu. Na moment pisania tego tekstu projekt nadal jest procedowany, a jego zakres – zdaniem wielu ekspertów – wciąż nie w pełni realizuje wyrok TK i może nie objąć wszystkich poszkodowanych.
W praktyce oznacza to, że już dziś można – i warto – powoływać się bezpośrednio na Konstytucję i wyrok TK przed sądem, nawet jeżeli ustawodawca wciąż „goni” orzeczenie przepisami szczególnymi.
Jak krok po kroku zawnioskować o przeliczenie emerytury w ZUS?
Procedura przeliczenia emerytury po wyroku TK ma dwa podstawowe etapy: postępowanie przed ZUS i ewentualny spór sądowy. W praktyce wygląda to tak:
Krok 1 – analiza dokumentów
Zaczynamy od zebrania pełnej dokumentacji:
- decyzji ZUS o przyznaniu wcześniejszej emerytury,
- decyzji o przyznaniu emerytury powszechnej,
- wyliczeń, z których wynika zastosowanie pomniejszenia z art. 25 ust. 1b (często to załączniki do decyzji),
- informacji o datach złożenia wniosków.
Bez tego nie da się ocenić, czy sprawa mieści się w zakresie wyroku TK.
Krok 2 – wniosek do ZUS o przeliczenie / wznowienie postępowania
Do ZUS składamy wniosek, w którym wskazujemy:
- żądanie: ponownego ustalenia wysokości emerytury powszechnej bez pomniejszenia podstawy obliczenia o kwoty pobranych wcześniejszych emerytur,
- podstawę prawną: wyrok TK z 4 czerwca 2024 r. (SK 140/20) w związku z art. 190 ust. 4 Konstytucji, art. 25 ust. 1b i art. 114 ustawy emerytalnej, ewentualnie art. 145a k.p.a.
Ważne: ZUS w oficjalnych stanowiskach wskazuje, że odmawia wznowienia postępowania do czasu publikacji wyroku w Dzienniku Ustaw. Dlatego trzeba liczyć się z decyzją odmowną.
Krok 3 – odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych
Od decyzji ZUS przysługuje odwołanie do sądu – co do zasady w terminie 1 miesiąca od doręczenia decyzji. W odwołaniu:
- ponawiamy żądanie przeliczenia świadczenia bez stosowania art. 25 ust. 1b,
- powołujemy się na wyrok TK, Konstytucję oraz aktualne orzecznictwo sądów powszechnych, które już przyznają emerytom rację mimo braku publikacji wyroku.
Krok 4 – wykonanie wyroku sądu przez ZUS
Po prawomocnym wyroku korzystnym dla emeryta ZUS jest zobowiązany:
- przeliczyć emeryturę na przyszłość,
- wypłacić wyrównanie za okres wsteczny – z zastrzeżeniem ograniczeń z art. 133 ustawy emerytalnej (zob. niżej).
Z praktyki sporów z ZUS wynika, że profesjonalne przygotowanie wniosku i odwołania ma realne znaczenie – zarówno dla oceny, czy sprawa mieści się w granicach wyroku TK, jak i dla długości całego postępowania.
Przeliczenie emerytury, wyrównanie i odszkodowanie – o czym trzeba pamiętać?
Sama możliwość przeliczenia emerytury to dopiero połowa sukcesu. Równie istotne są zasady wyrównania świadczeń wstecz oraz ewentualne roszczenia odszkodowawcze wobec Skarbu Państwa.
Wyrównanie z ZUS – tylko 3 lata wstecz?
Co do zasady, art. 133 ustawy emerytalnej stanowi, że w razie ponownego ustalenia prawa do świadczeń lub ich wysokości, podwyższone świadczenie wypłaca się:
- od miesiąca złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy,
- maksymalnie za 3 lata wstecz, jeżeli zaniżenie świadczenia było skutkiem błędu organu.
W praktyce sądy często uznają, że zastosowanie art. 25 ust. 1b po wyroku TK jest „błędem organu”, a więc emeryt otrzymuje wyrównanie za 3 lata przed złożeniem wniosku. To dużo, ale często mniej niż suma zaniżenia z całego okresu (nierzadko kilkanaście lat).
Roszczenia odszkodowawcze przeciwko Skarbowi Państwa
Dlatego część kancelarii proponuje równoległą lub następczą drogę cywilną:
- na podstawie art. 77 Konstytucji oraz art. 417 i 417¹ k.c. – odpowiedzialność odszkodowawcza państwa za szkodę wyrządzoną wydaniem aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją;
- w praktyce dotyczy to szkody powstałej w okresie przed 3-letnim „okienkiem” z art. 133 ustawy emerytalnej.
To jednak postępowania trudniejsze, wymagające opinii biegłych, precyzyjnego wyliczenia szkody i wcześniejszego wyczerpania drogi administracyjno-sądowej w sporze z ZUS.
Co jeszcze warto zrobić już teraz?
- Zgromadzić pełną dokumentację – decyzje, wyliczenia, historię ubezpieczenia.
- Nie odkładać wniosku do ZUS – im później złożysz wniosek, tym krótszy okres wyrównania obejmą 3 lata wstecz.
- Monitorować prace nad specustawą UD204 – może ona wprowadzić dodatkowe, ustawowe przeliczenie dla części „wcześniejszych emerytów”, ale już dziś wiadomo, że projekt nie obejmuje wszystkich.
- Rozważyć konsultację z prawnikiem specjalizującym się w sporach z ZUS – szczególnie, gdy w grę wchodzą kwoty rzędu kilkudziesięciu tysięcy złotych wyrównania i kilkaset złotych miesięcznej podwyżki.
§ Nowe możliwości przeliczenia emerytury po wyroku Trybunału Konstytucyjnego – co warto wiedzieć?
Zachęcamy do skorzystania z naszych usług dostępnych na: www.kpi.com.pl
Niniejszy artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny i ogólny. Nie stanowi porady prawnej ani nie zastępuje indywidualnej konsultacji z profesjonalnym prawnikiem. Wszelkie decyzje prawne powinny być podejmowane wyłącznie po uzyskaniu fachowej porady prawnej, dostosowanej do specyficznych okoliczności danej sprawy.