Lichwa to nie tylko „drogie pożyczki”. To wykorzystanie czyjejś trudnej sytuacji — presji czasu, choroby, braku wiedzy — by narzucić rażąco niekorzystne warunki. W polskim prawie lichwa ma dwa oblicza: karne (gdy mówimy o przestępstwie) i cywilne (gdy chodzi o nieważność lub „przycięcie” wygórowanych świadczeń). Do tego dochodzą twarde limity odsetek i kosztów, które obowiązują instytucje pożyczkowe i pożyczkodawców. Poniżej tłumaczę, jak dziś — na gruncie aktualnych przepisów — rozpoznać lichwę i jakie kroki podjąć, jeśli zostałeś postawiony pod ścianą przez „pożyczkę życia”, która okazała się pułapką. § Czym jest lichwa i co może zrobić osoba, która padła ofiarą takiej pożyczki?
Czym jest lichwa i co może zrobić osoba, która padła ofiarą takiej pożyczki?
Lichwa w świetle prawa: definicja karna i cywilna (i gdzie przebiega granica)
W prawie karnym lichwa to tzw. wyzysk kontrahenta. Przestępstwo popełnia ten, kto wyzyskując przymusowe położenie drugiej strony, zawiera z nią umowę i nakłada na nią obowiązek świadczenia niewspółmiernego do własnego świadczenia. Podstawą jest art. 304 § 1 Kodeksu karnego (kara do 3 lat pozbawienia wolności). Ustawodawca dołożył też typy „odsetkowo-kosztowe”: żądanie kosztów innych niż odsetki co najmniej dwukrotnie przekraczających ustawowe maksimum, oraz żądanie odsetek co najmniej dwukrotnie ponad odsetki maksymalne— za co grozi już od 3 miesięcy do 5 lat. To ważne, bo przepisy chwytają zarówno „chwilówki”, jak i umowy „pożyczek prywatnych”, jeśli są kierowane do osób fizycznych poza działalnością.
W prawie cywilnym analogiczną „kotwicą” jest wyzysk z art. 388 Kodeksu cywilnego. Gdy jedna strona, korzystając z przymusowego położenia, niedoświadczenia lub braku rozeznania drugiej, zastrzega dla siebie świadczenie rażąco przewyższające jej własne, poszkodowany może żądać zmniejszenia swojego świadczenia, zwiększenia należnego mu świadczenia albo unieważnienia umowy. To działa także wtedy, gdy sprawa nie „zahacza” o odpowiedzialność karną, ale warunki są po prostu nieprzyzwoite.
Granicę lichwy wyznaczają też odsetki maksymalne z art. 359 k.c. Dziś to dwukrotność odsetek ustawowych; te zaś równe są stopie referencyjnej NBP + 3,5 p.p. Jeżeli umowa przewiduje wyższe odsetki, „obcina się” je z mocy prawa do poziomu maksymalnego. To praktyczny bezpiecznik w każdej sprawie „na procent”.
Limity kosztów i odsetek: jak rozpoznać pożyczkę lichwiarską w praktyce
Po pierwsze: odsetki maksymalne. Każda umowa cywilna, w tym pożyczka, musi mieścić się w limicie z art. 359 k.c. Jeśli widzisz „oprocentowanie” lub odsetki za opóźnienie ponad tę granicę — to kluczowy sygnał alarmowy. Umowne postanowienie i tak zadziała tylko do pułapu maksymalnego, a żądanie „ponad” może podpadać pod typ z art. 304 § 3 k.k. (karność za żądanie co najmniej 2× ponad odsetki maksymalne).
Po drugie: pozaodsetkowe koszty kredytu konsumenckiego (MPKK). Aktualne brzmienie art. 36a ustawy o kredycie konsumenckim przewiduje, że pozaodsetkowe koszty nie mogą być wyższe niż 45% całkowitej kwoty kredytu w całym okresie umowy. Dodatkowo, dla kredytów co najmniej 30-dniowych stosuje się wzór: 15% kwoty kredytu + 6% rocznie, a dla krótszych niż 30 dni — maksymalnie 5%. To realne „progi bezpieczeństwa” dla RRSO, prowizji, „opłat administracyjnych”, ubezpieczeń i podobnych pozycji.
Po trzecie: typy karne kosztów/odsetek. Jeżeli pożyczkodawca żąda kosztów innych niż odsetki w wysokości co najmniej 2× ponad ustawowe maksimum (czyli m.in. ponad 45% w całej umowie lub ponad wynik ze wzoru), wchodzi w grę art. 304 § 2 k.k. Analogicznie z odsetkami (§ 3). Te typy są „twardsze” niż klasyczny wyzysk i łatwiej je udowodnić, bo opierają się na porównaniu liczb do progu z ustawy.
Na koniec: nieuczciwe konstrukcje „obok” (opłaty przygotowawcze, cesje kosztów pośredników, „ubezpieczenia obowiązkowe”) wliczają się do kosztów innych niż odsetki — ustawodawca podał ich definicję wprost, aby nie dało się „schować” opłat w dodatkach.
Co może zrobić ofiara lichwy? Działania karne i cywilne — krok po kroku
Krok 1 — zabezpiecz materiał. Zrób kopie umowy, aneksów, harmonogramu, potwierdzeń przelewów, korespondencji (SMS, e-mail, komunikatory). Zanotuj okoliczności zawarcia: presja czasu, choroba, groźba utraty mieszkania, brak możliwości negocjacji — to buduje „przymusowe położenie”.
Krok 2 — policz limity. Porównaj odsetki do odsetek maksymalnych z art. 359 k.c. i koszty do MPKK z art. 36a u.k.k. (45% całkowitej kwoty, plus odpowiednie wzory). Wszystko, co ponad, „się nie należy” — i to wprost z ustawy. Pozaodsetkowe koszty nie należą się w części przekraczającej ustawowe maksimum; tę część możesz odzyskać.
Krok 3 — zawiadomienie do organów ścigania. Jeżeli warunki wskazują na typy z art. 304 k.k. (wyzysk, nadmierne koszty, nadmierne odsetki), złóż zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Każdy ma społeczny obowiązek zawiadomić prokuratora lub Policję (art. 304 k.p.k.). Dołącz wyliczenia i dokumenty.
Krok 4 — pozew cywilny. Równolegle rozważ powództwo o: (a) unieważnienie umowy lub zmniejszenie świadczenia(art. 388 k.c. — wyzysk), (b) zwrot nienależnie pobranych kosztów (nadpłata ponad MPKK), (c) ustalenie bezskuteczności klauzul odsetkowych ponad maksimum (art. 359 k.c.). W sprawach konsumenckich sądy coraz częściej patrzą na realną sytuację strony i „zdejmują” konstrukcje łamiące limity.
Krok 5 — zawiadom UOKiK (opcjonalnie). Gdy przedsiębiorca stosuje zawyżone koszty systemowo, może to być praktyka naruszająca zbiorowe interesy konsumentów — ustawodawca wprost przewidział taką kwalifikację przy naruszeniu art. 36a i 36c u.k.k.
Dowody, wyliczenia, taktyka: jak przygotować sprawę o pożyczkę lichwiarską
Dokumenty i zeznania. Najmocniejsze są dokumenty finansowe: umowa (z załącznikami), harmonogram, Tabela Opłat i Prowizji, potwierdzenia przelewów (zarówno wypłata, jak i spłaty), potwierdzenia ubezpieczeń. Zeznania o presji czasu, groźbie wypowiedzenia innego zobowiązania, chorobie czy braku dostępu do doradztwa — wzmacniają tezę o „przymusowym położeniu”.
Wyliczenia. Porównaj umowne odsetki z odsetkami maksymalnymi (dwukrotność odsetek ustawowych — to formuła z art. 359 k.c.). Koszty inne niż odsetki porównaj do MPKK: limit ogólny 45% całkowitej kwoty oraz odpowiednie wzory — dla kredytów ≥30 dni: 15% + 6% rocznie, dla <30 dni: 5%. Nawet jeśli firma „przepisała” koszt w pakietach (np. „opłata przygotowawcza”, „opłata za przyspieszony przelew”, „obsługa domowa”), sumujesz je i mierzysz do limitu. Tak ustawodawca uciął kreatywną księgowość.
Taktyka procesowa. Często opłaca się zabezpieczenie roszczeń (np. wstrzymanie egzekucji z weksla lub ograniczenie spłaty do kapitału i ustawowych odsetek), a w pozwie łączyć podstawy: wyzysk (art. 388 k.c.), redukcję odsetek do maksimum (art. 359 k.c.) i zwrot nadpłat ponad MPKK (art. 36a u.k.k.). W sprawach karnych podawaj precyzyjne wyliczenia: ile procent/PLN ponad maksimum żądano, jaki był Twój stan przymusu (np. brak zdolności kredytowej gdzie indziej, egzekucja komornicza). Nowe typy z art. 304 § 2–3 k.k. są „zero-jedynkowe” i budujesz je na liczbach.
Uwaga na obejścia. Umowy „na cesję wierzytelności”, „na sprzedaż udziału w spadku” czy „opiekę nad długiem” potrafią w praktyce być pożyczką. Antylichwiarska nowelizacja rozciągnęła reżim na takie konstrukcje — byle świadczenie było pieniężne i z obowiązkiem zwrotu.
FAQ: mity i szybkie odpowiedzi o lichwie (dla pożyczkobiorcy i przedsiębiorcy)
„Prywatna pożyczka znajomego nie podlega limitom.”
Nieprawda. Wprowadzono regulacje, które obejmują pożyczki pieniężne udzielane osobom fizycznym także poza sektorem bankowym; ustawodawca zdefiniował nawet, co wchodzi w koszty inne niż odsetki. Jeżeli spełniasz kryteria konsumenta, limity Cię chronią.
„Skoro podpisałem, to muszę płacić wszystko, co w umowie.”
Nie. Po pierwsze, odsetki ponad maksymalne „ucinają się” z mocy prawa. Po drugie, pozaodsetkowe koszty ponad MPKK się nie należą — możesz żądać zwrotu nadpłat. Po trzecie, przy wyzysku (art. 388 k.c.) możesz dążyć do unieważnienia lub zmiany świadczeń.
„Lichwa to tylko odsetki.”
Nie. Nowe typy karne obejmują również koszty inne niż odsetki (prowizje, marże, „ubezpieczenia”), gdy są co najmniej 2× ponad ustawowe maksimum. To właśnie „odkleiło” lichwę od samego procentu.
„Za lichwę nic nie grozi, to sprawa cywilna.”
Grozi — i to sporo. Za klasyczny wyzysk: do 3 lat. Za żądanie kosztów/odsetek co najmniej 2× ponad limit: 3 miesiące do 5 lat. Równolegle możesz walczyć cywilnie o unieważnienie i zwrot nienależnych świadczeń.
„Nikt mi nie pomoże.”
Poza sądem karnym i cywilnym jest też ścieżka UOKiK — jeżeli przedsiębiorca systemowo łamie limity, może to być praktyka naruszająca zbiorowe interesy konsumentów. Zgłoszenia (obok indywidualnego procesu) wzmacniają pozycję ofiar.
Zachęcamy do skorzystania z naszych usług dostępnych na: www.kpi.com.pl
§ Czym jest lichwa i co może zrobić osoba, która padła ofiarą takiej pożyczki?
Niniejszy artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny i ogólny. Nie stanowi porady prawnej ani nie zastępuje indywidualnej konsultacji z profesjonalnym prawnikiem. Wszelkie decyzje prawne powinny być podejmowane wyłącznie po uzyskaniu fachowej porady prawnej, dostosowanej do specyficznych okoliczności danej sprawy.