Rozważania na temat składek ZUS w Polsce są zawsze aktualne, szczególnie w kontekście różnych zmian legislacyjnych i interpretacyjnych, które wpływają na przedsiębiorców i ubezpieczonych. Jednym z kluczowych momentów związanych z tym zagadnieniem była uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2023 r., sygn. III UZP 3/23, która ponownie stawia pytanie o granice swobody deklarowania wysokości składek. Zgodnie z nowym stanowiskiem Sądu, ZUS zyskał możliwość weryfikacji podstawy wymiaru składek, jeśli zadeklarowana kwota nie znajduje odzwierciedlenia w rzeczywistych przychodach przedsiębiorcy, zwłaszcza w początkowym okresie prowadzenia działalności gospodarczej. W związku z tym pojawiła się realna potrzeba zrozumienia, na czym polega ta zmiana i jakie będą jej skutki dla przedsiębiorców oraz dla samego funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce. Celem tego artykułu jest szczegółowa analiza rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego oraz przedstawienie możliwych konsekwencji wynikających z wprowadzenia nowych zasad dotyczących składek ZUS. 

W dniu 29 listopada 2023 r. Sąd Najwyższy wydał uchwałę (sygn. akt III UZP 3/23), która stanowi przełom w dotychczasowej interpretacji zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne. Dotychczasowa wykładnia, oparta między innymi na uchwale z 21 kwietnia 2010 r. (sygn. akt II UZP 1/10), umożliwiała przedsiębiorcom swobodne deklarowanie wysokości składek w ramach ustawowych limitów, niezależnie od realnie osiąganych przychodów. Nowa uchwała zmienia ten obraz, bowiem wskazuje, że organ rentowy – czyli ZUS – ma prawo do weryfikacji podstawy deklarowanej przez ubezpieczonego, gdy w początkowym okresie prowadzenia działalności gospodarczej dochodzi do sytuacji, w której zadeklarowana kwota nie znajduje odzwierciedlenia w rzeczywistych przychodach.

Decyzja Sądu Najwyższego wpisuje się w szerszy kontekst dążenia do eliminacji nadużyć, które mogą wynikać z instrumentalnego wykorzystywania swobody deklarowania przez przedsiębiorców. Praktyka, w której osoby rozpoczynające działalność gospodarcza deklarują maksymalną możliwą podstawę wymiaru składek, mimo że ich realne przychody nie uzasadniają tak wysokich kwot, budziła wątpliwości co do zasadności wypłacania świadczeń oraz zachowania równowagi solidarnościowej w systemie ubezpieczeń społecznych. Nowa wykładnia sądowa ma na celu zabezpieczenie systemu przed takimi praktykami, umożliwiając organowi rentowemu interwencję tam, gdzie istnieje rażąca rozbieżność między deklarowaną podstawą a rzeczywistymi możliwościami finansowymi przedsiębiorcy.

Wprowadzenie tego rozwiązania budzi zarówno entuzjazm, jak i obawy – z jednej strony służy ochronie funduszy ubezpieczeniowych i zapewnieniu sprawiedliwego traktowania wszystkich uczestników systemu, z drugiej zaś może wpływać na niepewność i koszty prowadzenia działalności gospodarczej. Niniejszy wpis stanowi próbę analizy prawnej nowego stanowiska Sądu Najwyższego oraz oceny jego praktycznych implikacji dla przedsiębiorców i organów kontrolnych § Czy możliwe jest podniesienie wysokości składek ZUS?

Ten tekst przeczytasz w 10 minut

Czy możliwe jest podniesienie wysokości składek ZUS?

Geneza i kontekst orzecznictwa w zakresie składek ZUS

Orzecznictwo dotyczące ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne ma długą historię, której fundamenty sięgają ustaw z lat 90. XX wieku. Do niedawna powszechnie obowiązywała interpretacja wynikająca z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2010 r. (sygn. akt II UZP 1/10), zgodnie z którą Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie miał prawa kwestionować zadeklarowanej przez przedsiębiorcę podstawy wymiaru składek, o ile mieściła się ona w granicach ustawowych. Interpretacja ta miała na celu zapewnienie swobody w deklarowaniu przez ubezpieczonych kwot, niezależnie od faktycznie osiąganych przychodów, co miało związek z zasadą solidarności oraz brakiem bezpośredniego powiązania pomiędzy wysokością składki a osiąganym dochodem. Jednakże, wraz z rozwojem działalności gospodarczej oraz pojawianiem się nowych przypadków nadużyć, praktyka organu rentowego zaczęła być kwestionowana zarówno przez przedsiębiorców, jak i środowiska doktrynalne.

Kontekst tej problematyki wiąże się z mechanizmem deklaracji podstawy składek przez osoby rozpoczynające działalność gospodarczą. W praktyce zdarza się, że przedsiębiorcy, chcąc zabezpieczyć się przed ewentualnymi ryzykami socjalnymi, deklarują maksymalną podstawę, niezależnie od realnych możliwości generowania przychodów. Taka strategia mogła prowadzić do sytuacji, w których system ubezpieczeń społecznych był nadużywany – co z kolei wpływało na wypłatę świadczeń, a także budziło wątpliwości co do właściwego stosowania przepisów. Rozbieżności w orzecznictwie i krytyka tej praktyki stały się impulsem do ponownego rozważenia kompetencji ZUS w zakresie kontroli deklarowanej podstawy składek.

W obliczu tych problemów, ustawodawca oraz organy kontrolne zaczęły zwracać uwagę na konieczność weryfikacji, czy deklaracja podstawy wymiaru składek rzeczywiście odpowiada rzeczywistym możliwościom finansowym przedsiębiorcy. Dlatego też pojawiły się nowe interpretacje, które zakładają możliwość ingerencji organu rentowego w sytuacjach, gdy dochodzi do jawnego rozbieżnienia między deklarowaną kwotą a osiąganymi przychodami. Przedstawiony kontekst historyczny jest więc kluczowy dla zrozumienia znaczenia uchwały Sądu Najwyższego z 29 listopada 2023 r., która ma na celu uporządkowanie tej materii oraz wyznaczenie granic swobody deklarowania podstawy składek przez przedsiębiorców.

Kluczowe założenia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2023 r.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2023 r. (sygn. akt III UZP 3/23) stanowi punkt zwrotny w interpretacji przepisów dotyczących ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne. W przeciwieństwie do wcześniejszej uchwały z 2010 r., nowa decyzja organu najwyższego wskazuje, że organ rentowy – czyli ZUS – może podejmować weryfikację deklarowanej przez przedsiębiorcę podstawy składek, jeżeli w początkowym okresie prowadzenia działalności gospodarczej dochodzi do sytuacji, w której zadeklarowana kwota nie znajduje odzwierciedlenia w rzeczywistych przychodach. Kluczowym założeniem uchwały jest stwierdzenie, że swoboda w określaniu podstawy składek nie jest absolutna. ZUS, działając w oparciu o art. 6 ust. 1 pkt 5 w związku z odpowiednimi przepisami ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zyskał możliwość interwencji w przypadkach, gdzie deklaracja maksymalnej kwoty składki wydaje się być instrumentalnym działaniem, mającym na celu uzyskanie wyższych świadczeń socjalnych.

Decyzja Sądu Najwyższego wprowadza nowe kryteria oceny, które mają umożliwić organowi rentowemu rozróżnienie pomiędzy zasadną deklaracją a działaniem sprzecznym z duchem ustawy. W nowej wykładni kluczową rolę odgrywa analiza ryzyka socjalnego – tzn. ocena, czy w momencie rozpoczęcia działalności gospodarczej istnieje realna perspektywa osiągania przychodów, która uzasadnia deklarację wysokiej podstawy składek. Uchwała podkreśla, że w sytuacjach, gdy przedsiębiorca w pierwszych miesiącach prowadzenia działalności wykazuje wyraźne braki w generowaniu przychodów, organ rentowy może podjąć działania mające na celu korektę zadeklarowanej kwoty.

Dodatkowo, nowa uchwała nadaje moc zasady prawnej, co oznacza, że jej wykładnia będzie wiążąca we wszystkich sprawach rozpatrywanych przez sądy powszechne. Uchwała ta, choć kontynuując pewne założenia wcześniejszego orzecznictwa, wprowadza istotne zmiany, mające na celu ograniczenie możliwości nadużywania swobody deklarowania przez przedsiębiorców. Nowe kryteria interpretacyjne mają na celu zapewnienie równowagi między prawem do samodzielnego określenia podstawy składek a zasadą solidarności i współżycia społecznego. W efekcie, uchwała ta nie tylko zmienia praktykę organu rentowego, ale także wpływa na kształt przyszłego orzecznictwa w zakresie kontroli wysokości składek, stawiając nowe wymagania dowodowe wobec przedsiębiorców.

Analiza wpływu uchwały na swobodę deklarowania podstawy wymiaru składek

Uchwała z 29 listopada 2023 r. wprowadza istotne zmiany w zakresie swobody, z jaką przedsiębiorcy mogą deklarować podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne. Tradycyjnie, ustawodawca umożliwiał zadeklarowanie kwoty mieszczącej się w granicach określonych ustawą – od 60% do 250% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego. Taka swoboda miała na celu umożliwienie przedsiębiorcom samodzielnego kształtowania wysokości składek, niezależnie od bieżących przychodów, co wynikało z charakteru ubezpieczeń społecznych jako instytucji solidarnościowej. Jednakże, praktyka pokazała, że niektórzy przedsiębiorcy wykorzystywali tę swobodę w sposób instrumentalny, deklarując maksymalne kwoty mimo niskich przychodów, co umożliwiało im późniejsze uzyskanie wyższych świadczeń chorobowych czy macierzyńskich.

W wyniku powyższych nadużyć, organ rentowy zyskał prawo do weryfikacji podstawy składek w sytuacjach, gdy deklarowana kwota wydaje się być oderwana od rzeczywistych możliwości finansowych przedsiębiorcy. Uchwała Sądu Najwyższego wprowadza konieczność przeprowadzenia analizy przychodowej już w początkowym okresie prowadzenia działalności gospodarczej. Oznacza to, że ZUS będzie mógł badać, czy deklarowana kwota składki ma odzwierciedlenie w rzeczywistych przychodach, a jeśli nie – podjąć interwencję mającą na celu korektę tej wartości.

Analiza uchwały pokazuje, że swoboda deklarowania nie jest absolutna, lecz musi być ograniczona przez zasadę współżycia społecznego. Organy kontrolne uzasadniają swoją ingerencję koniecznością ochrony systemu ubezpieczeń społecznych przed nadużyciami, które mogłyby prowadzić do wypłacania zawyżonych świadczeń kosztem innych ubezpieczonych. W efekcie, przedsiębiorcy, którzy w początkowych miesiącach działalności deklarują wysoką podstawę składek, mogą napotkać na ryzyko kontroli i korekty, jeśli okaże się, że zadeklarowana kwota nie znajduje potwierdzenia w osiąganych przychodach.

Wprowadzenie mechanizmu weryfikacji ma również aspekt prewencyjny – ma na celu zniechęcenie przedsiębiorców do wykorzystywania możliwości deklaracji maksymalnych kwot w sposób niezgodny z realną sytuacją gospodarczą. Uchwała stanowi więc ważny element walki z nadużyciami, jednocześnie stawiając przed przedsiębiorcami nowe wyzwania interpretacyjne i dowodowe. W praktyce oznacza to, że każdy przypadek deklaracji wysokiej podstawy składek będzie musiał być indywidualnie analizowany, z uwzględnieniem zarówno deklarowanych wartości, jak i rzeczywistych przychodów oraz specyfiki prowadzonej działalności.

Praktyczne implikacje dla przedsiębiorców oraz ZUS

Nowa uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2023 r. wywołuje szereg praktycznych konsekwencji zarówno dla przedsiębiorców, jak i dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Z perspektywy przedsiębiorcy najważniejszym aspektem jest zwiększone ryzyko kontroli, które może skutkować korektą zadeklarowanej podstawy wymiaru składek. Dotychczas przedsiębiorcy mogli korzystać z pewnej swobody w ustalaniu kwoty składek, jednak obecnie, w sytuacji gdy deklarowana kwota jest wyraźnie oderwana od realnych przychodów, ZUS zyskał prawo do interwencji. Praktyka ta może oznaczać konieczność ponownej kalkulacji składek oraz, w skrajnych przypadkach, zwrot nadpłaconych świadczeń, co może wpłynąć na płynność finansową firmy.

Dla organu rentowego, uchwała ta stanowi potwierdzenie uprawnienia do weryfikacji deklaracji przedsiębiorców. ZUS będzie miał podstawę do stosowania bardziej rygorystycznych kryteriów oceny sytuacji gospodarczej przedsiębiorcy już na początku prowadzenia działalności. W praktyce może to skutkować częstszymi kontrolami, a także koniecznością sporządzania szczegółowych uzasadnień przy podejmowaniu decyzji o korekcie podstawy składek. Warto również zauważyć, że ustalenie tzw. „początkowego okresu” działalności, który będzie przedmiotem weryfikacji, pozostaje kwestią interpretacyjną. Organ rentowy może przyjmować różne ramy czasowe – od jednego miesiąca do nawet roku – co wprowadza element niepewności dla przedsiębiorców.

Kolejną praktyczną implikacją jest konieczność bardziej precyzyjnego dokumentowania rzeczywistych przychodów i prognoz rozwoju działalności. Przedsiębiorcy, chcąc uniknąć negatywnych konsekwencji kontroli, powinni zadbać o transparentność i rzetelność w prowadzeniu ksiąg rachunkowych oraz sporządzaniu prognoz finansowych. Z kolei ZUS, działając na podstawie uchwały, będzie musiał opracować wewnętrzne procedury oceny zgodności deklarowanej podstawy składek z rzeczywistymi danymi finansowymi przedsiębiorców.

W praktyce, nowe rozwiązania mogą wpłynąć także na relacje między przedsiębiorcami a organem rentowym, wymagając zwiększonej współpracy oraz ewentualnego wsparcia prawnego. W sytuacjach sporów dotyczących korekty składek, przedsiębiorcy będą mieli możliwość odwołania się od decyzji ZUS, co dodatkowo wpłynie na rozwój orzecznictwa w tej materii. Nowa uchwała zatem nie tylko modyfikuje dotychczasowy stan prawny, ale także kształtuje przyszłe relacje pomiędzy podmiotami systemu ubezpieczeń społecznych.

Perspektywy przyszłych zmian i możliwości podniesienia składek ZUS

Patrząc w przyszłość, warto zastanowić się, czy uchwała Sądu Najwyższego z 29 listopada 2023 r. może wpłynąć na możliwość podniesienia wysokości składek ZUS. Kluczową kwestią jest tu równowaga między prawem przedsiębiorcy do swobodnego deklarowania podstawy składek a obowiązkiem ochrony systemu ubezpieczeń społecznych przed nadużyciami. Nowe stanowisko Sądu Najwyższego umożliwia organowi rentowemu interwencję w przypadkach, gdy deklarowana kwota jest oderwana od realnych możliwości finansowych przedsiębiorcy. Z jednej strony daje to narzędzie do eliminacji nadużyć, z drugiej – wprowadza pewien poziom niepewności dla przedsiębiorców, którzy mogą być zmuszeni do korekty swoich deklaracji.

Perspektywy na przyszłość mogą obejmować zarówno modyfikacje przepisów, jak i dalsze orzecznictwo, które precyzyjniej określi zakres uprawnień ZUS w tej materii. W obecnej sytuacji ustawodawca pozostawił przedsiębiorcom dużą swobodę, jednak jednocześnie określił granice tej swobody poprzez ustawowe limity. Wraz z dynamicznym rozwojem rynku oraz zmieniającą się sytuacją gospodarczą, może pojawić się potrzeba doprecyzowania przepisów, które z jednej strony umożliwią przedsiębiorcom elastyczne dostosowywanie wysokości składek do rzeczywistych przychodów, a z drugiej – zabezpieczą system ubezpieczeń społecznych przed manipulacjami.

Dalsze orzecznictwo, zarówno Sądu Najwyższego, jak i sądów powszechnych, będzie miało kluczowe znaczenie w interpretacji przepisów dotyczących składek. Przyszłe decyzje mogą wprowadzić dodatkowe kryteria oceny „początkowego okresu” działalności gospodarczej, a także ustalić, jakie dowody przedsiębiorca musi przedstawić, aby udowodnić zasadność swojej deklaracji. W praktyce, możliwość podniesienia składek – czyli deklarowania wyższych kwot – pozostanie dopuszczalna, o ile przedsiębiorca będzie w stanie wykazać, że deklarowana kwota jest zgodna z jego planowanymi przychodami oraz realnym potencjałem rozwoju działalności.

Podsumowując, perspektywy na przyszłość wskazują, że system ubezpieczeń społecznych będzie ewoluował w kierunku większej precyzji i równowagi między interesami przedsiębiorców a ochroną solidarności w systemie. Nowa uchwała Sądu Najwyższego stanowi istotny krok w tej ewolucji, jednak ostateczny kształt prawa w tym zakresie może być przedmiotem dalszych zmian ustawodawczych oraz orzecznictwa, które wspólnie będą dążyć do zapewnienia zarówno elastyczności, jak i bezpieczeństwa systemu ubezpieczeń społecznych.

Zachęcamy do skorzystania z naszych usług dostępnych na: www.kpi.com.pl

§ Czy możliwe jest podniesienie wysokości składek ZUS?