Osoby posiadające kredyt denominowany do franka szwajcarskiego w aktualnym stanie prawnym mogą dochodzić swoich praw tylko i wyłącznie na drodze postępowania sądowego. Z powodu braku systemowych rozwiązań problemów tej grupy kredytobiorców muszą oni przygotować się na długi i bardzo skomplikowany proces cywilny. Zanim jeszcze zdecydujemy się na żądanie pozwu warto rozważyć, jakie mogą być skutki stwierdzenia nieważności całości bądź części postanowień umowy kredytowej, przede wszystkim w perspektywie konieczności zwrotu tego co strony sobie wzajemnie świadczyły. Należy również oszacować, czy istnieją szanse na uznanie całej umowy za nieważną, czy tylko jej określonych części.
Przesłanki nieważności umowy kredytowej
Każda umowa kredytowa podlega trzem podstawowym grupom regulacji: prawu bankowemu, zasadom ochrony praw konsumentów oraz przepisom Kodeksu cywilnego (ustawa z dnia 23 kwietnia 1966 roku, t.j. Dz.U. z 2018 roku, poz. 1025). Umowa kredytu nie może być sprzeczna z naturą tego stosunku prawnego, ustawami i zasadami współżycia społecznego (art. 353§1 KC). Jednocześnie charakter stosunku prawnego jest ustalany na podstawie treści oświadczeń woli stron, dokonując ich wykładni zgodnie z art. 65 KC oraz w oparciu o całokształt okoliczności towarzyszących realizacji umowy. Dlatego też wyrażona w art. 353§1 k.c. zasada swobody umów, w myśl której strony posiadają zagwarantowaną możliwość wyboru rodzaju stosunku prawnego, który będzie je łączył, nie oznacza to jednak dowolności kreowania stosunków prawnych. Jeżeli zatem strony zawierając umowę kredytu przekroczą ustawowe ramy swobody umów, ich umowa może zostać uznana za nieważną, co pociąga za sobą taki skutek, jakby do jego zawarcia nigdy nie doszło (art. 497 w zw. z art. 496 KC). W przypadku kredytów frankowych podstawowe znaczenie ma jednak ustalenie, czy należy uznać całość umowy za nieważną, czy też tylko jej niektóre postanowienia.
Zakres nieważności umowy kredytu frankowego
W ślad za przepisami Kodeksu cywilnego wyróżnić możemy nieważność bezwzględną oraz względną nieważność czynności prawnych. Z nieważnością bezwzględną mamy do czynienia np. w przypadku złożenia oświadczenia woli pod wpływem błędu (art. 84 KC), natomiast z nieważnością względną przede wszystkim w sytuacji przekroczenia zakresu swobody umów. Pamiętać należy jednak, iż jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana (art. 58 § 3 KC). Oznacza to, iż nieważność części postanowień umowy powoduje nieważność całej czynności, tylko i wyłącznie wtedy jeśli – zgodnie z wolą stron – bez klauzul dotkniętych nieważnością czynność w ogóle nie byłaby dokonana. Oczywistym jest, iż stwierdzenie nieważności niektórych postanowień umowy istotnie modyfikuje całość stosunku zobowiązaniowego. Dlatego też konieczność trwania stron w łączącym je stosunku, skoro uległ on z przyczyn obiektywnych modyfikacji, nie można uznać za oczywistą oraz dobrowolną. Jednak ciężar udowodnienia okoliczności świadczących o tym, że bez określonych postanowień umowa nie zostałaby zawarta spoczywa na tym, kto na nie się powołuje, w tym przypadku kredytobiorcy.
Zastosowanie powyższych zasad w sprawach frankowiczów niesie za sobą bardzo poważne skutki prawne, szczególnie w zakresie rozliczenia się stron ze świadczeń dokonanych na podstawie nieważnych postanowień. Jeżeli Sąd stwierdzi nieważność całej umowy, strony muszą zwrócić sobie wszystko co sobie nawzajem świadczyły – a więc powrócić do takiego stanu jakby do zawarcia umowy nigdy nie doszło. W umowach kredytowych chodzi przede wszystkim o zwrot otrzymanych i pobranych środków pieniężnych. Zagadnienie to jednak staje się bardzo skomplikowane w sytuacji, gdy stwierdza się nieważność jedynie części postanowień umowy kredytowej przy zachowaniu mocy obowiązującej pozostałych. W takich okolicznościach należy przede wszystkim dokładnie ocenić jakie świadczenia wynikały z nieważnych postanowień, a tym samym podlegają zwrotowi. Biorąc pod uwagę powyższe w zdecydowanej większości przypadków w sprawach frankowiczów korzystniej jest dążyć do stwierdzenia nieważności całości umowy.