Zachowek to instytucja prawa spadkowego uregulowana w polskim Kodeksie cywilnym (art. 991 i następne), której celem jest ochrona najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Dzięki niej osoby te mają zagwarantowaną minimalną korzyść majątkową z tytułu spadku, nawet jeśli zostały pominięte w testamencie. Zachowek przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, jeżeli byliby powołani do dziedziczenia ustawowego. § Pominięcie w testamencie a zachowek

Ten tekst przeczytasz w 4 minuty

Pominięcie w testamencie a zachowek

Co to jest zachowek i jakie ma znaczenie w prawie spadkowym?

Przepisy te chronią przede wszystkim rodzinę, uwzględniając, że choć spadkodawca ma swobodę w sporządzaniu testamentu, nie może zupełnie pominąć osób najbliższych, które z różnych powodów mogą być od niego finansowo zależne lub potrzebować wsparcia.

Kwota zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby osobie uprawnionej w przypadku dziedziczenia ustawowego. Jeżeli osoba ta jest trwale niezdolna do pracy lub jest małoletnia, przysługuje jej dwie trzecie udziału. Przykładowo, jeśli zmarły miał dwóch synów i małżonka, a jednego z synów pominął w testamencie, pominięty syn może dochodzić połowy tego, co by mu przypadło, gdyby dziedziczył ustawowo.

Zachowek nie przysługuje osobom, które zostały wydziedziczone, uznane za niegodne dziedziczenia lub które odrzuciły spadek. Ważne jest jednak rozróżnienie między wydziedziczeniem a pominięciem w testamencie – brak zapisu w testamencie nie oznacza automatycznej utraty prawa do zachowku.

Pominięcie w testamencie a wydziedziczenie – kluczowe różnice

Pominięcie w testamencie to sytuacja, w której spadkodawca nie uwzględnił danej osoby w rozporządzeniach testamentowych, ale nie oznacza to pozbawienia jej prawa do zachowku. Przeciwnie, osoby pominięte mogą domagać się od spadkobierców testamentowych zapłaty należnego im zachowku. Wydziedziczenie natomiast, zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego, jest wyraźnym zapisem testamentowym, który pozbawia osobę prawa do zachowku.

Wydziedziczenie jest dopuszczalne tylko w określonych przypadkach, takich jak:

• Ciężkie zaniedbanie obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy.
• Dopuszczenie się przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wolności lub rażącej obrazy czci spadkodawcy.
• Rażące naruszenie zasad współżycia społecznego.

Aby wydziedziczenie było skuteczne, spadkodawca musi precyzyjnie uzasadnić swoją decyzję w testamencie. Przykładem może być sytuacja, gdy syn zmarłego wielokrotnie dopuszczał się przemocy wobec rodzica, co zostało udokumentowane i było podstawą wydziedziczenia.

Pominięcie w testamencie nie wymaga uzasadnienia. Spadkodawca może świadomie nie zapisać żadnego majątku jednej z osób bliskich, kierując się własnymi 

preferencjami. Jednak w takim przypadku pominięty ma prawo do zachowku, co w praktyce oznacza, że spadkobierca testamentowy jest zobowiązany do jego spłaty.

Istotnym wyrokiem w tej kwestii jest wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2015 r. (IV CSK 531/14), w którym podkreślono, że brak zapisu w testamencie nie oznacza skutecznego pozbawienia prawa do zachowku – wymaga to wyraźnego wydziedziczenia zgodnie z przepisami prawa.

Kiedy można dochodzić zachowku i jakie są terminy?

Osoba pominięta w testamencie może dochodzić zachowku, ale musi przestrzegać określonych terminów. Zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego, roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat od otwarcia spadku (tj. śmierci spadkodawcy). To oznacza, że osoby, które przeoczą ten termin, tracą możliwość skutecznego dochodzenia swoich praw.

W praktyce, dochodzenie zachowku może przebiegać w następujący sposób:

1. Negocjacje z obdarowanymi lub spadkobiercami testamentowymi. Pierwszym krokiem często jest próba polubownego rozwiązania sprawy.
2. Postępowanie sądowe. Jeśli negocjacje nie przyniosą efektu, uprawniony może złożyć pozew o zachowek.

Warto podkreślić, że wartość zachowku jest ustalana na podstawie wartości majątku spadkowego, uwzględniając darowizny dokonane za życia spadkodawcy. W przypadku sporów co do wysokości zachowku sąd może powołać biegłego rzeczoznawcę majątkowego.

Przykładowo, w wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20 marca 2019 r. (V ACa 697/18) wskazano, że w postępowaniu o zachowek istotne jest, aby precyzyjnie ustalić wartość majątku, co ma kluczowe znaczenie dla prawidłowego obliczenia należności.

Darowizny a zachowek – czy pominięcie może być ukryte?

Często spadkodawcy próbują „ukryć” swoje intencje, dokonując za życia darowizn na rzecz określonych osób, by ograniczyć prawa innych. Jednak zgodnie z art. 993 Kodeksu cywilnego, darowizny dolicza się do tzw. substratu zachowku, czyli podstawy obliczenia jego wysokości.

Nie wszystkie darowizny są jednak uwzględniane. Wyłączeniu podlegają:

• Darowizny dokonane na rzecz osób obcych ponad 10 lat przed śmiercią spadkodawcy.
• Darowizny na rzecz osób bliskich, które nie miały dużej wartości (np. drobne prezenty świąteczne).

Przykładem ukrycia pominięcia może być sytuacja, w której rodzic za życia przepisuje nieruchomość na jedno z dzieci, pomijając inne. W takiej sytuacji, jeśli darowizna została dokonana w ciągu ostatnich 10 lat przed śmiercią, wartość nieruchomości zostanie doliczona do substratu zachowku.

Orzecznictwo sądowe jednoznacznie wskazuje, że próby „przekazania” majątku w celu pominięcia ustawowych spadkobierców nie eliminują prawa do zachowku. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2018 r. (II CSK 644/17)wyraźnie podkreślił, że darowizna nie wyklucza obowiązku wypłaty zachowku.

Czy można uniknąć płacenia zachowku?

Wielu spadkodawców i spadkobierców zastanawia się, czy istnieją sposoby na uniknięcie konieczności wypłaty zachowku. Możliwości takie istnieją, ale są ograniczone i wymagają staranności oraz zgodności z przepisami prawa. Najczęściej stosowanymi rozwiązaniami są:

1. Skuteczne wydziedziczenie. Wymaga dokładnego udokumentowania podstaw i precyzyjnego zapisu w testamencie.
2. Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia. Na podstawie art. 1048 Kodeksu cywilnego spadkodawca może zawrzeć umowę z osobą uprawnioną, w której ta zrzeka się zarówno dziedziczenia, jak i zachowku.
3. Darowizny na rzecz osób trzecich. Przy odpowiednim zaplanowaniu darowizn można ograniczyć substrat zachowku, jednak nie eliminuje to obowiązku doliczania ich wartości w przypadku sporu.

Przykładem jest sytuacja, gdy rodzic wydziedzicza dziecko, a w testamencie całość majątku zapisuje na rzecz wnuka. Jeżeli wydziedziczenie jest skuteczne, dziecko nie będzie miało prawa do zachowku ani możliwości jego dochodzenia.

Warto wspomnieć, że unikanie zachowku w sposób sprzeczny z przepisami, np. poprzez ukrywanie majątku lub nieujawnianie darowizn, może skutkować odpowiedzialnością prawną. W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 marca 2022 r. (VI ACa 1081/21) sąd stwierdził, że celowe pominięcie informacji o darowiznach stanowi naruszenie zasad współżycia społecznego.

Jak sporządzić testament, aby uniknąć sporów o zachowek?

Prawidłowe sporządzenie testamentu jest kluczowe, aby zminimalizować ryzyko sporów o zachowek. Spadkodawca powinien zadbać o zgodność testamentu z przepisami prawa oraz jasno określić swoją wolę. Przy sporządzaniu testamentu warto pamiętać o kilku zasadach:

1. Korzystanie z profesjonalnej pomocy prawnika. Notarialny testament pozwala uniknąć błędów formalnych i zwiększa jego wiarygodność.
2. Precyzyjne wydziedziczenie. Jeśli spadkodawca chce kogoś pozbawić prawa do zachowku, musi wyraźnie wskazać na przesłanki i dowody.
3. Rozważenie darowizn. Wcześniejsze darowizny mogą zmniejszyć wartość majątku spadkowego, ale należy pamiętać o przepisach dotyczących ich doliczania do substratu zachowku.

Warto także poinformować najbliższych o swoich decyzjach, aby uniknąć nieporozumień po śmierci. Przykładem dobrze sporządzonego testamentu jest sytuacja, w której spadkodawca zapisuje określone kwoty pieniężne osobom, które mogłyby domagać się zachowku, co minimalizuje ryzyko procesów sądowych.

Zakończenie sporu testamentowego jest zawsze łatwiejsze, gdy wola spadkodawcy została wyrażona jasno i zgodnie z prawem. Wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 15 lutego 2023 r. (I C 112/22) podkreślił, że testament zgodny z przepisami i jednoznacznie sformułowany jest kluczowy dla uniknięcia długotrwałych sporów sądowych.

Zachowek jest istotnym narzędziem ochrony praw majątkowych najbliższych członków rodziny, które może powodować wiele wyzwań praktycznych. Pominięcie w testamencie nie oznacza automatycznej utraty prawa do zachowku, chyba że zostało skutecznie dokonane wydziedziczenie. Dlatego zarówno spadkodawcy, jak i osoby uprawnione do zachowku powinny szczegółowo zapoznać się z przepisami prawa i korzystać z pomocy specjalistów w celu uniknięcia błędów i konfliktów.

Zachęcamy do skorzystania z naszych usług dostępnych na: www.kpi.com.pl

§ Pominięcie w testamencie a zachowek