Obowiązujące przepisy spadkowe jednoznacznie wskazują, że stan nietrzeźwości — zwłaszcza utrwalona choroba alkoholowa — może prowadzić do nieważności testamentu, jeśli wyłączył on świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Kluczowy jest art. 945 § 1 pkt 1 k.c. oraz szerokie orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, które precyzują, w jakich sytuacjach stopień upojenia alkoholowego lub uzależnienia skutkuje nieważnością rozrządzenia. Poniżej, jako radca prawny wyspecjalizowany w prawie spadkowym, objaśniam praktyczne konsekwencje dla spadkodawców i spadkobierców oraz przedstawiam strategie minimalizujące ryzyko sporu o ważność testamentu. § Testament a choroba alkoholowa – czy nietrzeźwy spadkodawca może przekazać majątek?
Testament a choroba alkoholowa – czy nietrzeźwy spadkodawca może przekazać majątek?
Testament to najważniejsza czynność prawna dotycząca rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci, zastrzeżona wyłącznie dla osób posiadających pełną zdolność testowania (art. 944 k.c.). Jednak nawet w przypadku formalnie zdolnego testatora dokument może okazać się nieważny, jeżeli sporządzono go w stanie wyłączającym swobodne podjęcie decyzji — np. pod wpływem alkoholu (art. 945 § 1 pkt 1 k.c.) . Sąd bada to w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, a ciężar dowodu spoczywa na osobie kwestionującej testament . Właściwa ocena wymaga opinii biegłego psychiatry lub psychologa oraz analizy czynników towarzyszących sporządzeniu dokumentu — od poziomu alkoholu we krwi po potencjalny wpływ osób trzecich.
Stan nietrzeźwości a zdolność testowania – definicje prawne i medyczne
Zdolność testowania, określona w art. 944§1 k.c., oznacza pełną zdolność do czynności prawnych i świadomego kształtowania swojej ostatniej woli. Z kolei „stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji” z art. 945 § 1 pkt 1 k.c. obejmuje nie tylko nieprzytomność czy psychozę, ale również upojenie alkoholowe, jeśli intensywność zatrucia znosi lub znacznie ogranicza świadomość. W orzecznictwie przyjmuje się, że nietrzeźwość musi być na tyle głęboka, by testator nie mógł zrozumieć skutków prawnych swoich decyzji ani swobodnie nimi kierować . W sprawie III Ca 599/16 sąd podkreślił, że nie wystarczy sam fakt spożycia alkoholu; wymagane jest ustalenie, iż alkohol w konkretnym momencie wyłączył swobodę testowania. Lekarze posługują się kategoriami ICD‑10/ICD‑11, opisującymi zespół uzależnienia od alkoholu, a w opiniach szacują dokładny wpływ substancji psychoaktywnej na proces decyzyjny. Średnia metabolizacji alkoholu (ok. 0,15 ‰/h) pozwala biegłym odtworzyć przybliżone stężenie etanolu w momencie podpisywania testamentu na podstawie kart leczenia lub zeznań świadków. Takie ustalenia mają zasadnicze znaczenie dowodowe przy badaniu ważności rozrządzenia mortis causa. Trwała choroba alkoholowa, powodująca organiczne uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (encefalopatie, zespół Korsakowa), również może prowadzić do nieważności testamentu, jeśli uniemożliwia świadome działanie.
Kiedy testament jest nieważny z powodu alkoholu?
Sąd Najwyższy w wyroku I CSK 115/11 przyjął, że wszelkie czynniki psychofizyczne całkowicie wyłączające świadome lub swobodne powzięcie decyzji prowadzą do bezwzględnej nieważności testamentu z mocy prawa. Nieważność ma charakter „ex tunc” — testament uznaje się za nieistniejący od chwili sporządzenia, a dziedziczenie następuje ustawowo. Wyrok II Ca 1374/17 potwierdza, że długotrwały alkoholizm połączony z uzależnieniem psychicznym i somatycznym może skutkować brakiem swobody, nawet gdy testator potrafił się podpisać . Z kolei orzeczenie IX Ca 1284/17 wskazuje, iż jeżeli testator mimo choroby alkoholowej zachował pełną orientację co do swoich czynów, testament pozostaje ważny. Kluczowe są zatem: (1) stopień nietrzeźwości w konkretnej chwili, (2) ewentualna presja osób trzecich, (3) istnienie chorób współistniejących (np. otępienie alkoholowe). Przepis art. 945 § 2 k.c. ustanawia surowe terminy dochodzenia nieważności (3 lata od dowiedzenia się o przyczynie, 10 lat od otwarcia spadku), co motywuje spadkobierców do szybkiego reagowania. Najnowsza uchwała SN z 9 września 2021 r., V CSKP 117/21, akcentuje prymat faktycznej ochrony autonomii testatora nad formalizmem; jeżeli nietrzeźwość uniemożliwiała świadome rozporządzenie, testament musi być wyeliminowany z obiegu prawnego.
Dowody w procesie o unieważnienie testamentu alkoholika – opinie biegłych i zeznania świadków
Ciężar dowodu spoczywa na osobie, która twierdzi, że stan nietrzeźwości wyłączył świadome testowanie. W sprawie I C 1112/13 sąd uznał testament za nieważny, gdyż biegły psychiatra stwierdził, że mocne leki psychotropowe i alkohol pozbawiły spadkodawcę zdolności rozpoznania znaczenia czynności. Niezwykle przydatne są:
- Opinia toksykologiczna – odtwarza poziom alkoholu we krwi na moment sporządzenia testamentu;
- Dokumentacja medyczna – potwierdza leczenie odwykowe, zespoły abstynencyjne lub encefalopatię alkoholową;
- Zeznania świadków – opisują zachowanie testatora, mowę, koordynację ruchową, logikę wypowiedzi;
- Nagrania audio‑wideo – coraz częściej spotykane przy testamentach notarialnych; pozwalają ocenić koherencję wypowiedzi.
Wyrok III Ca 808/20 wskazuje, że sąd musi rozstrzygnąć, czy brak swobody dotyczył zarówno momentu decyzji, jak i uzewnętrznienia woli . Jeżeli notariusz sporządzający akt notarialny zlekceważył ewidentny stan nietrzeźwości, uczestnicy postępowania mogą powołać się na zaniedbanie jego obowiązku oceny zdolności testatora, co wzmocni wniosek o nieważność dokumentu. Równocześnie orzeczenie II Ca 1374/17 podkreśla, że brak jednoznacznej opinii biegłego co do chwilowego upojenia działającego niczym przymus oznacza utrzymanie testamentu w mocy . W praktyce decyduje kompleksowa, interdyscyplinarna ekspertyza psychiatryczno‑psychologiczno‑toksykologiczna, a spór o ważność bywa najbardziej kosztownym elementem postępowania spadkowego.
Warto dodać, że w nowszych orzeczeniach (np. V CSKP 117/21) SN koncentruje się na aktualnym standardzie ochrony osób w kryzysie zdrowia psychicznego, w tym uzależnionych, wskazując, że celem jest zagwarantowanie, by ostatnia wola była rzeczywiście autonomiczna . Jednocześnie sądy powszechne (III Ca 599/16) podkreślają, że „wysoki” poziom alkoholu we krwi to nie jedyny miernik; istotna jest również podatność testatora na sugestie. Takie ujęcie rozszerza ochronę osób z chorobą alkoholową, ale nie nadużywa instytucji nieważności.
Jak zabezpieczyć się przed sporem? Dobre praktyki dla spadkodawców i spadkobierców
- Wybór formy notarialnej – notariusz ma obowiązek ocenić świadomość testatora; protokół i nagranie audio‑wideo stanowią mocne dowody
- Badanie lekarskie w dniu podpisania – w przypadku osób uzależnionych warto uzyskać zaświadczenie lekarza medycyny rodzinnej lub psychiatry potwierdzające trzeźwość i zdolność do czynności prawnych
- Obecność świadków – członkowie rodziny lub przyjaciele mogą poświadczyć, że testator był trzeźwy i rozumiał skutki czynności
- Nagrywanie oświadczenia w oli – nawet w testamencie własnoręcznym można dołączyć krótkie nagranie audio z wyjaśnieniem motywów, co ułatwia późniejszą interpretację
- Wczesne planowanie sukcesji – odkładanie czynności na późne stadium choroby zwiększa ryzyko sporu i nieważności; lepiej sporządzić testament w okresie remisji
Dla spadkobierców kluczowe jest szybkie zabezpieczenie dowodów nietrzeźwości (karta z SOR, wywiad lekarski, monitoring z miejsca zamieszkania) oraz wniesienie wniosku o stwierdzenie nieważności w terminach z art. 945 § 2 k.c. Praktyka pokazuje, że sprawy dotyczące testamentów alkoholików są jednymi z najtrudniejszych i najbardziej emocjonalnych, dlatego profesjonalna pomoc prawna oraz rzetelna, medyczna dokumentacja są nieodzowne, by zabezpieczyć wolę testatora lub interes uprawnionych do dziedziczenia.
Zachęcamy do skorzystania z naszych usług dostępnych na: www.kpi.com.pl
§ Testament a choroba alkoholowa – czy nietrzeźwy spadkodawca może przekazać majątek?
Niniejszy artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny i ogólny. Nie stanowi porady prawnej ani nie zastępuje indywidualnej konsultacji z profesjonalnym prawnikiem. Wszelkie decyzje prawne powinny być podejmowane wyłącznie po uzyskaniu fachowej porady prawnej, dostosowanej do specyficznych okoliczności danej sprawy.