Transgraniczne prawo spadkowe stało się codziennością – Polacy mieszkają, inwestują i zakładają rodziny poza granicami kraju, a obywatele innych państw nabywają majątek w Polsce. Każde z tych zdarzeń rodzi pytanie o właściwe prawo, kolejność procedur i obowiązki fiskalne przyszłych spadkobierców. Celem niniejszego artykułu jest praktyczne uporządkowanie najważniejszych zasad wynikających z Rozporządzenia 650/2012 oraz polskich ustaw, a także zwrócenie uwagi na nadchodzące regulacje dotyczące aktywów cyfrowych. Piszę z perspektywy radcy prawnego specjalizującego się w dziedziczeniu międzynarodowym; omawiam problemy, z którymi codziennie spotykają się moi klienci: od ustalenia zwykłego miejsca pobytu zmarłego, przez wybór prawa w testamencie, aż po rozliczenie podatku od spadków i darowizn w dwóch jurysdykcjach. § Transgraniczne prawo spadkowe, a obowiązki spadkobiercy
Transgraniczne prawo spadkowe, a obowiązki spadkobiercy
HABITUAL RESIDENCE ZMARŁEGO W KONTEKŚCIE ROZPORZĄDZENIA 650/2012
Rozpoczynając analizę transgranicznego dziedziczenia, trzeba ustalić, które państwo będzie rządzić całością spadku. Rozporządzenie (UE) nr 650/2012 wskazuje w art. 21, że decyduje „zwykłe miejsce pobytu” spadkodawcy. Nie jest to pojęcie formalne; obejmuje centrum interesów życiowych, gospodarczych i rodzinnych. Trybunał Sprawiedliwości UE, m.in. w sprawach E.E. oraz C-21/22, podkreśla, że pojedyncze więzi (np. meldunek czy konto bankowe) nie przesądzają sprawy – liczy się całokształt faktów.
Dla spadkobiercy ta wstępna kwalifikacja ma wymierne skutki procesowe. Jeśli urząd lub sąd w innym państwie zakwestionuje przedstawione dokumenty, postępowanie może utknąć na miesiące. Warto więc od razu zgromadzić: kopie umów najmu, rachunki za media, deklaracje podatkowe, korespondencję urzędową i potwierdzenia pobytu członków rodziny. Każdy z tych dowodów pomoże wykazać, że ośrodek interesów życiowych znajdował się właśnie w danym kraju. Równolegle trzeba sprawdzić, czy nie ma równoległych procedur w innych jurysdykcjach, aby uniknąć sprzecznych orzeczeń.
Rozporządzenie zostawia jednak testatorom sporą autonomię: art. 22 pozwala na professio iuris, czyli wybór prawa ojczystego dla całej sukcesji. Najnowszy wyrok TSUE z 12 października 2023 r. (C-21/22) potwierdził, że takiego wyboru może dokonać obywatel państwa trzeciego mieszkający w UE. Brak lub nieważność deklaracji skutkuje zastosowaniem art. 21 i jurysdykcji z ostatniego zwykłego pobytu. Jeżeli stwierdzimy profesję prawa, musimy upewnić się, że testament spełnia wymogi formalne zarówno państwa, którego prawo wybrano, jak i państwa miejsca otwarcia spadku. W praktyce kancelarii warto sporządzać testament dwujęzyczny i dołączać klauzulę o jurysdykcji notarialnej. Taki zabieg skraca postępowanie o kilka miesięcy i minimalizuje ryzyko odmowy rejestracji praw do nieruchomości w rejestrach.
WYBÓR PRAWA W TESTAMENCIE I JEGO SKUTKI DLA DZIEDZICZENIA MIĘDZYNARODOWEGO
W międzynarodowym postępowaniu spadkowym kluczową rolę odgrywa deklaracja wyboru prawa z art. 22 Rozporządzenia 650/2012. Dzięki niej testator może z góry zdecydować, że dziedziczenie podda np. prawu polskiemu, nawet jeśli od lat mieszka w Hiszpanii. Warunkiem jest obywatelstwo państwa, którego prawo wybiera. Brak takiego oświadczenia skutkuje zastosowaniem ustawowego łącznika habitual residence. Z prawidłowo sporządzonej professio iuris wynika jednolita jurysdykcja dla wszystkich składników majątku, co ogranicza koszty i formalności.
W praktyce możliwości wyboru prawa nie są jednak nieograniczone. Po pierwsze, klauzula musi zostać wprowadzona w formie ważnego testamentu lub umowy dziedziczenia, z zachowaniem wymogów formalnych każdego z zainteresowanych systemów. Po drugie, prawo przywołane w oświadczeniu nie może naruszać porządku publicznego państwa, w którym toczy się postępowanie. Na gruncie polskim oznacza to poszanowanie reguł zachowku z art. 991 k.c., nawet gdy testator wybrał prawo bardziej liberalne, np. angielskie. Trybunał Sprawiedliwości w sprawie RJR (C-354/21) potwierdził, że sąd państwa, gdzie położona jest nieruchomość, może odmówić skutków testamentu sprzecznych z podstawowymi zasadami jego systemu.
Dla spadkobiercy oznacza to obowiązek przedłożenia oryginału testamentu z klauzulą wyboru prawa, tłumaczenia przysięgłego i dokumentów potwierdzających obywatelstwo testatora aż do śmierci. Art. 75 Rozporządzenia pozwala też stosować konwencje dwustronne, lecz ich pierwszeństwo interpretowane jest ściśle – podkreślił to TSUE w wyroku C-187/23 (2025 r.). Skuteczna strategia to kompleksowe zebranie dowodów i konsultacja z prawnikami obu jurysdykcji, co ułatwi rejestrację praw własności oraz uniknięcie sankcji podatkowych.
EUROPEJSKIE POŚWIADCZENIE SPADKOWE: JAK UŁATWIA REALIZACJĘ PRAW SPADKOBIERCY
Europejskie Poświadczenie Spadkowe (ECS) stworzono, by spadkobierca mógł łatwo wykazać swoje prawa w innych państwach UE. Dokument wydaje sąd albo notariusz właściwy dla sukcesji i honorowany jest w całej Unii (poza Danią i Irlandią). ECS ma charakter deklaratywny: potwierdza status, ale nie kreuje praw; dzięki wielojęzycznemu formularzowi umożliwia wpis do ksiąg wieczystych, banków i rejestrów pojazdów bez dodatkowych tłumaczeń.
Aby otrzymać certyfikat, składa się wniosek na formularzu IV w państwie ostatniego zwykłego pobytu zmarłego. Dołącza się akt zgonu, testament lub podstawę dziedziczenia ustawowego oraz dowód tożsamości. Organ ma 60 dni na wydanie dokumentu, który obowiązuje przez sześć miesięcy. Za szkody spowodowane nieprawidłowym ECS odpowiada państwo, co mobilizuje urzędników do weryfikacji danych.
Cyfryzacja postępowań przyspiesza. Od sierpnia 2024 r. Portugalia umożliwia złożenie wniosku o ECS całkowicie online, a Komisja Europejska rozwija platformę e-Justice do automatycznej wymiany danych. CJEU w sprawie C-354/21 potwierdził, że pojedynczy spadkobierca może posłużyć się ECS do wpisu nieruchomości, nawet bez zgody pozostałych dziedziców, o ile działa w interesie wspólnoty. W orzeczeniu C-187/23 (2025 r.) Trybunał wskazał ponadto, że organ wydający certyfikat może rozstrzygać zastrzeżenia co do ważności testamentu. W Polsce elektroniczny obieg dokumentów ma ruszyć styczniu 2026 r. zgodnie z planem Ministerstwa Sprawiedliwości.
OBOWIĄZKI PODATKOWE SPADKOBIERCY W KRAJU I ZA GRANICĄ
Otrzymanie spadku transgranicznego wywołuje skutki podatkowe w co najmniej dwóch państwach: tam, gdzie znajdują się aktywa, oraz w państwie rezydencji podatkowej spadkobiercy. Unia nie wprowadziła jednolitego podatku od dziedziczenia, jednak obowiązuje swoboda przepływu kapitału i zakaz podwójnego opodatkowania, co zmusza do analizy umów o unikaniu podwójnego opodatkowania.
W Polsce stosujemy ustawę z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (tekst jedn. Dz.U. 2024 poz. 1356). Zgłoszenie nabycia następuje na formularzu SD-3 w ciągu sześciu miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia o nabyciu spadku lub zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia. Zwolnienie dla najbliższej rodziny wymaga dotrzymania terminu; jego przekroczenie znosi preferencję. Ustawa nakłada także odpowiedzialność za zaległy podatek na nabywcę udziału w spadku – istotne przy dalszym zbyciu udziałów.
Gdy składniki majątku leżą za granicą, do zgłoszenia dołącza się wyceny rzeczoznawców lub salda bankowe przeliczone według kursu NBP z dnia otwarcia spadku. Należy też pilnować lokalnych terminów: przykładowo, we Francji deklarację składa się w ciągu sześciu miesięcy od śmierci, a w Niemczech miesiąc od zawiadomienia. W 2024 r. znowelizowano Ordynację podatkową, wprowadzając sankcję 10 % dodatkowego zobowiązania za niezgłoszenie zagranicznych aktywów powyżej 200 000 PLN. Kluczem do uniknięcia kar jest szybkie złożenie korekt i kompletna dokumentacja wycen.
CYFROWE AKTYWA, KRYPTOWALUTY I ICH DZIEDZICZENIE: NADCHODZĄCE REGULACJE 2024–2025
Dziedziczenie aktywów cyfrowych – od kryptowalut po tokeny NFT – to najszybciej rosnący segment prawa spadkowego. Rozporządzenie 650/2012 nie różnicuje kategorii majątku, jednak przekazanie kluczy prywatnych wymaga odmiennych procedur. Rozporządzenie (UE) 2023/1114 (MiCA), obowiązujące w pełni od 30 grudnia 2024 r., harmonizuje rynek kryptoaktywów i wymaga zapewnienia transparentnej sukcesji do portfeli cyfrowych. Już dziś warto sporządzić testament zawierający instrukcję przekazania haseł i uwierzytelnienia wieloskładnikowego.
Polska implementuje MiCA projektem ustawy o rynku krypto-aktywów (CasP) z 9 grudnia 2024 r., nakładającym licencjonowanie na VASP-y. Dostawca usług przechowywania będzie musiał zwolnić środki po przedstawieniu prawomocnego postanowienia o nabyciu spadku lub ECS, a za niewykonanie obowiązku grozi kara do 5 mln PLN. Projekt uznaje klucze prywatne za dane majątkowe, a ich zatajenie może rodzić odpowiedzialność karną za utrudnianie postępowania spadkowego.
Spadkobierca powinien niezwłocznie zabezpieczyć dane dostępowe: zidentyfikować giełdy i custodianów, złożyć wniosek o zamrożenie wypłat i przygotować tłumaczenia dokumentów. Przy portfelach non-custodial jedynym sposobem transferu jest odzyskanie frazy seed; jej utrata czyni aktywa nieodzyskiwalnymi. Projekt CasP wprowadza obowiązek edukacji klientów o skutkach utraty klucza oraz możliwość deponowania frazy seed w notariacie od 2025 r. Rekomendujemy dołączanie zaszyfrowanego pliku z kluczami do testamentu i ustanawianie wykonawcy cyfrowego testamentu. Przepisy przejściowe przewidują półroczny okres dostosowawczy dla starszych portfeli i kluczy prywatnych.
Zachęcamy do skorzystania z naszych usług dostępnych na: www.kpi.com.pl
§ Transgraniczne prawo spadkowe, a obowiązki spadkobiercy
Niniejszy artykuł ma charakter wyłącznie informacyjny i ogólny. Nie stanowi porady prawnej ani nie zastępuje indywidualnej konsultacji z profesjonalnym prawnikiem. Wszelkie decyzje prawne powinny być podejmowane wyłącznie po uzyskaniu fachowej porady prawnej, dostosowanej do specyficznych okoliczności danej sprawy.